تربیت کودک تیزهوش آرزویی است که هر والدی برای فرزند خود دارد. البته که بیش از ۵۰ درصد هوش کودکان به صورت ژنتیکی تعیین می‌شود، اما ۵۰ درصد باقی مانده بخشی است که والدین و محیط می‌توانند بر آن تاثیر بگذارند.
آیا تیزهوشی کودک ژنتیکی است؟
تربیت کودک تیزهوش مهم‌ترین دغدغه‌ای است که هر والدی دارد. طبیعی است که هوش در افراد به آن‌ها کمک می‌کند تا زندگی راحت‌تری داشته باشند، از پس مشکلات ساده‌تر بربیایند و همواره نسبت به دیگران یک قدم جلو باشد. بنابراین، والدین از گذشته تاکنون به دنبال راه‌هایی برای افزایش هوش کودک خود و تربیت یک کودک تیزهوش بوده‌اند.
از این رو، هوش یکی از مسائلی بوده که حتی محققان نیز به دنبال یافتن راه‌های افزایش آن بوده‌اند. آنچه که می‌دانیم، این است که دوران کودکی بهترین زمان برای تقویت هوش کودکان است. اما والدین باید توجه داشته باشند که تحقیقات نشان داده تا ۸۰ درصد IQ یا هوش ژنتیکی است. اثرات ژنتیکی هوش همچنین با افزایش سن کودک بیشتر نیز می‌شود و در دوران نوجوانی به اوج خود می‌رسد.
اما از سوی دیگر، ما نظریات متعددی را از سمت نظریه‌پردازان بزرگی مانند گاردنر داریم که معتقدند اگرچه هوش ژنتیکی است اما می‌توان آن را با تمرین توسعه داد و بهبود بخشید.
عوامل محیطی تا چه اندازه در پرورش رشد و خلاقیت کودکان موثراند؟
از لحاظ تاریخی، نظریات مختلفی درباره تقابل ژنتیک و محیط در هوش کودکان بیان شده است. اگرچه نمی‌توان تاثیر ژنتیک را در هوش نادیده گرفت، اما عوامل محیطی نیز یکی از مهم‌ترین محرک‌هایی هستند که می‌توانند هوش کودک را توسعه و بهبود دهند. این موضوع در حالی است که بسیاری از کودکان از هوش ژنتیکی بالایی برخوردار بوده‌اند اما به دلیل قرار گرفتن در شرایط محیطی نامناسب نتوانسته‌اند از هوش خود استفاده کنند.
بدین ترتیب، محیط و ژنتیک هردو در پرورش رشد و خلاقیت کودکان تاثیرگذارند. هر قدر محرک‌های محیطی و تمرین‌های بیشتری برای پرورش هوش در اختیار کودک باشد، تیزهوش‌تر خواهد بود. همانطور که مطابق تحقیقات، حضور در محیط فعالی مانند مدرسه می‌تواند بر نمرات IQ کودکان تاثیر بگذارد.
نکات مهم برای پرورش کودک تیزهوش
تا به اینجای مقاله خواندیم که برای تربیت بچه های باهوش، علاوه بر این که کودک باید زمینه‌های هوش را به صورت ژنتیکی داشته باشد، والدین نیز باید با ارائه تمرینات و فراهم کردن محیطی فعال هوش کودک را تحریک کنند. در ادامه، با هم نکات مهمی از پست برایان روچه(Bryan Roche)، دکترای روانشناسی رفتاری، که در صفحه Psychology Today منتشر شده است را بررسی می‌کنیم تا ببینیم چطور می‌توان هوش کودکان را تقویت کرد؟
1_ اسیدهای چرب و امگا ۳ را به رژیم غذایی کودک اضافه کنید
امگا ۳ یکی از عناصر غذایی است که می‌تواند عملکرد مغزی کودکان را تا حد قابل توجهی بهبود ببخشد. این ماده به طور طبیعی در شیر مادر وجود دارد و مادرانی که چند ماه اول زندگی به نوزادان شیر می‌دهند، امگا ۳ را برای نوزادان خود تامین می‌کنند. اما فراتر از دوران نوزادی، محققان توصیه می‌کنند در صورتی که والدین بتوانند هرچه زودتر غذاهایی مانند ماهی، اسفناج و کلم بروکلی را به رژیم غذایی کودک خود اضافه کنند، کودک بهتر می‌تواند از منابع امگا ۳ استفاده کند.
2_ با کودک صحبت کنید و برای او کتاب بخوانید
روچه می‌نویسد: «هر چه بیشتر با فرزندتان صحبت کنید، او باهوش‌تر خواهد بود. سعی کنید در طول مسیری که هر روز طی می‌کنید، بازی‌های آموزشی ساده انجام دهید. به عنوان مثال از کودک بخواهید اشیائی که می‌بیند را نام ببرد یا بشمارد.»
او همچنین اضافه می‌کند «والدین می‌توانند ضریب هوشی کودک خود را با انجام این کار در طول چند سال تا شش درجه افزایش دهند». تحقیقات روچه همچنین نشان می‌دهند صحبت کردن و کتاب خواندن برای کودکان تا پیش از ۴ سالگی آن‌ها، بیشترین تاثیر را در تیزهوشی کودک خواهد داشت.
علاوه بر این کتاب خواندن به‌ویژه زمانی که به نوعی تعاملی باشد و کودک را نیز درگیر کند تأثیرگذاری بیشتری دارد.
بنابراین، در حین خواندن از صداها و احساسات مختلف استفاده کنید و ببینید که فرزندتان به کدام یک توجه بیشتری نشان می‌دهد. همچنین با پرسیدن سوالاتی مانند «به نظر تو او به چه چیزی فکر می‌کند؟» یا «فکر می‌کنی بعد چه اتفاقی بیفتد؟» نیز مطمئن شوید کودک داستان را درک کرده است.
3_ از کودک انتظار داشته باشید که تیزهوش باشد
شاید جالب باشد بدانید که طبق تحقیقات، تنها باور داشتن والدین به تربیت کودک تیزهوش، می‌تواند باعث باهوش‌تر شدن کودک شود. روانشناسان فهمیده‌اند دانش‌آموزانی که این پیام را از والدین خود دریافت کرده‌اند، هم از نظر تحصیلی بهتر عمل کرده‌اند و هم تحصیلات را جدی‌تر از آن‌هایی که چنین انگیزه‌ای از سمت والدین خود دریافت نکرده‌اند، می‌گیرند.
راهکارهایی برای تربیت کودک تیزهوش
هر پدر و مادری برای آینده فرزندش رویاهایی دارد؛ خواه تماشای رقابت آن‌ها در المپیک، جشن گرفتن جایزه نوبل یا فرستادن او به یک دانشگاه رویایی! اکثر والدین امیدوارند که فرزندی باهوش داشته باشند که در هر مسیری که انتخاب می‌کند موفق شود. اگرچه یک فرمول جادویی برای نحوه تربیت یک نابغه وجود ندارد، اما آنچه می‌دانیم این است که والدین نقش کلیدی در موفقیت فرزندان خود دارند!
همانطور که تحقیقات موسسه ملی بهداشت آمریکا نشان می‌دهد، ۵۰ درصد هوش از ژنتیک است؛ در حالی که ۵۰ درصد دیگر از سایر عوامل، از جمله محیط کودک ناشی می‌شود. بنابراین، ۵۰ درصدی که والدین می‌توانند کنترل کنند،تاثیر مهمی بر هوش کودک دارد.
اما چه راهکارهایی برای تربیت کودک تیزهوش پیش روی والدین وجود دارد؟
1_ زمانی را به بازی‌های بدون ساختار اختصاص دهید
کودکان به طور کلی دو مدل بازی دارند؛ بازی‌های چهارچوب‌دار مثل بازی‌های فکری، کاردستی‌ها و … و بازی‌های بدون ساختار. بازی‌های بدون ساختار به بازی‌های تخیلی اشاره دارد که حتی ممکن است با چهارچوب‌های دنیای واقعی همخوانی نداشته باشد و توسط کودک ساخته و اجرا می‌شود. این بازی‌ها به شدت خلاقیت کودک را تشویق می‌کند، مهارت‌های حل مسئله را در او ایجاد می‌کند و به کودک احساس استقلال می‌دهد.
بازی با دوست‌های خیالی، زندگی در دنیای شاهزاده‌ها و پوشیدن لباس‌های عجیب و غریب برای رفتن به مهمانی‌های خیالی، نمونه‌هایی از بازی بدون ساختار کودکان هستند. به یاد داشته باشید در صورتی که کودک از شما خواست در این بازی شرکت کنید، هر نقشی که به شما داد را بپذیرید و بدون تغییر یا دخالت اجرا کنید.
2_ آموزش موسیقی را در برنامه کودک قرار دهید
آموزش موسیقی به کودکان تا پیش از سن ۱۰ سالگی، کمک شایانی به رشد مغز کودک و ایجاد سیناپس‌ها می‌کند. کودکانی که در کنار درس به یادگیری موسیقی و ساز می‌پردازند، عملکرد بهتری را در یادگیری از خود نشان می‌دهند و در مدرسه نیز موفق‌تر از سایر کودکان عمل می‌کنند.
3_ اجازه اشتباه کردن را به کودکان بدهید
طبیعی است که مشاهده کردن کودک هنگامی که در حال اشتباه کردن است و هیچ کاری نکردن برای والدین کار آسانی نیست. اما به یاد داشته باشید اگر همیشه برای حل مشکلات کودک وارد عمل شوید و به او کمک کنید، هرگز مهارت حل مسئله را یاد نخواهد گرفت. تحقیقات نشان می‌دهد که شکست بهترین معلم هنگام یادگیری است.
بچه‌ها از ناامیدی‌ها و اشتباهات خود یاد می‌گیرند و با آن‌ها رشد می‌کنند، که منجر به موفقیت‌های بعدی در زندگی می‌شود. البته فراموش نکنید اگر کودک به دردسر افتاد، حتما برای راهنمایی او وارد شوید، اما تربیت یک کودک باهوش به این معناست که گاهی اوقات اجازه دهید اشتباه کند.
4_ مغز کودک را تمرین دهید!
درست همانطور که ورزش باعث قوی‌تر شدن عضلات بدن انسان می‌شود و برای بدن سودآور است، مغز نیز با تمرین می‌تواند عملکرد بهتری داشته باشد. بنابراین، برای تربیت بچه های باهوش می‌توانید از بازی‌های رومیزی مختلفی مانند:
- شطرنج
- برد گیم‌ها
- تخته
- فکر بکر
- لگو و خانه‌سازی
- پازل
- انواع معماها
- سودوکو
کمک بگیرید و توانایی‌های شناختی کودک را بهبود ببخشید. همچنین می‌توانید از کلاس‌های تقویتی شناخت کودکان نیز استفاده کنید. البته به یاد داشته باشید پیش از هر چیزی باید ظرفیت‌های رشدی کودک و علایق او را نیز در نظر بگیرید و با توجه به این موارد تمرینات کمکی را انتخاب کنید.
5_ از سبک فرزندپروری مقتدرانه کمک بگیرید
سبک‌های فرزند پروری که والدین برای تربیت کودک خود پیش می‌گیرند، تاثیر بسیار چشمگیری بر هوش و سایر توانایی‌های شناختی او خواهد داشت. در روانشناسی، چهار سبک سهل‌گیرانه، مستبدانه، مقتدرانه و طردکننده وجود دارد. در این میان، سبک فرزند پروری مقتدرانه می‌توانید بیشترین تاثیر مثبت را بر کودک داشته باشد و به بهترین نحو توانایی‌های او را رشد دهد.
در سبک فرزند پروری مقتدرانه، والدین با حفظ تعادل بین عشق و محبت از یک طرف و قاطعیت و نظم از طرف دیگر، به تربیت فرزندان خود می‌پردازند. همچنین برخی از مزایای سبک فرزند پروری مقتدرانه برای کودکان عبارتند از:
- کودکان در این سبک تربیتی عزت نفس بالا، اعتماد به نفس و استقلال بیشتری دارند.
- آن‌ها در زندگی مسئولیت‌پذیرتر، با انگیزه‌تر و موفق‌تر هستند.
- مهارت‌های حل مسئله و تصمیم‌گیری قوی دارند.
- ارتباطات سالم و موثری با دیگران برقرار می‌کنند.
- از نظر عاطفی و روانی سالم‌تر هستند.
6_ به کودک اجازه دهید مهارت های مختلف را امتحان کند
همه ما کارهایی که به آن‌ها علاقه داریم را بهتر از سایر کارها انجام می‌دهیم. بنابراین، برای این که کودک شما بتواند از حداکثر ظرفیت مغز خود استفاده کند، باید اجازه دهید حوزه‌هایی که به آن‌ها علاقه دارد را کشف کند. رفتن به کلاس‌های مختلف، تجربه کارهای مختلف، بازی با دوستان و خواندن کتاب و به طور کلی تجربه کردن به کودک کمک می‌کند تا استعدادهای خود را شناسایی کند.
7_ با کودک برای بازی به فضای آزاد بروید
پیش از این درباره فواید فیزیکی ورزش برای کودک صحبت کردیم اما فعالیت و بازی در فضای آزاد تاثیر بی‌نظیری بر تیزهوشی کودکان نیز دارد. تمرینات هوازی حافظه و توانایی یادگیری کودک را بهبود می‌بخشد. جالب‌تر از آن این که، فعالیت در فضای باز باعث می‌شود تا انرژی اضافه کودک تخلیه شود و تمرکز بیشتری برای یادگیری داشته باشد.
بنابراین زمانی را برای فعالیت‌های فوق برنامه برای کودک پیدا کند که او را تشویق به ورزش کند.
8_ گاهی به کودک اجازه دهید کارهای سخت انجام دهد
به کودک اجازه دهید کارهای سخت انجام دهد و حتی در آن‌ها شکست بخورد. مواجه شدن با این نقاط ضعف فرصت خوبی را برای تلاش کردن او می‌سازد . حتی گاهی خوب است اگر اجازه دهید کودک با همسالان خود در خیابان بازی کند و با چالش‌های جدید روبه‌رو شود.
به یاد داشته باشید چالشی که به کودک ارائه می‌کنید نباید بسیار سخت‌تر از توانایی‌های او باشد. زیرا این کار نتیجه عکس دارد و باعث کاهش اعتماد به نفس او می‌شود. بنابراین، سعی کنید چالش‌هایی همخوان با سن یا در نهایت ۱ الی ۲ سال بزرگتر از سن کودک را به او ارائه کنید.
9_ از مقایسه کودک خود با دیگران بپرهیزید
تقریبا هیچ کودکی دوست ندارد با دیگر همسالان خود مقایسه شود. به یاد داشته باشید که این کار باعث از بین رفتن احساس خودکارآمدی کودک می‌شود و هوش او را نیز کاهش می‌دهد. البته به این نکته توجه داشته باشید که وقتی می‌گوییم کودک خود را مقایسه نکنید، منظور ما هر دو نوع مقایسه مثبت و منفی است. بنابراین، گفتن جملاتی مثل تو از دیگران بهتری یا دیگران از تو بهترند، هیچ فایده‌ای ندارد.
به جای این کار، همانطور که فرزندتان بالغ می‌شود، به او بیاموزید که برای همه افراد به عنوان یک انسان و صرف نظر از سطح نسبی توانایی فکری آن‌ها. ارزش قائل شود.
10_ مطمئن شوید کودک شما به اندازه کافی استراحت می‌کند
مدرسه، کلاس‌های متعدد آموزشی ویژه، کلاس‌های فوق برنامه و.. همه می‌تواند کودک را بیش از آنچه باید خسته کند. بنابراین، برای کودک یک برنامه روتین خواب منظم در نظر بگیرید و مطمئن شوید که او زمان کافی برای بازی، معاشرت و استراحت دارد.
خواب کافی همچنین در رشد شناختی کودک نیز تاثیر مهمی دارد. تحقیقات نشان می‌دهد کودکانی که به اندازه کافی می‌خوابند در ارزیابی‌ها عملکرد بهتری دارند. معمولا بین ۱۰ تا ۱۳ ساعت خواب برای کودکان پیش دبستانی، ۹ تا ۱۲ ساعت خواب برای کودکان دبستانی و ۸ تا ۱۰ ساعت خواب برای دانش‌آموزان راهنمایی و دبیرستان پیشنهاد می‌شود.
