۱۴ راهکار کاربردی برای مقابله با استرس تحصیلی کوکان + نشانه‌های استرس تحصیلی در کودکان
یافته‌های زیادی هست که نشان می‌دهد کودکان امروز بیشتر از هر دوره دیگری در تاریخ در معرض اضطراب و استرس هستند. شاید عجیب به نظر برسد اما سبک زندگی و سخت‌گیری‌های اجتماع برای پیشرفت کودکان و نوجوانان کار را بیشتر از همیشه برای آنها دشوار کرده است و اگر عنصر رقابت را به هم آن اضافه کنیم، طبیعی است که با کودکان و نوجوانانی مضطرب روبه‌رو شویم.
برای بسیاری از کودکان امروز برای اینکه بتوانند در آینده شغل مناسب و در نتیجه زندگی خوبی داشته باشد، تحت فشار زیادی از سمت خانواده هستند.
برای اینکه بهتر متوجه حجم این استرس و فشار از سوی خانواده و اجتماع شوید، کافی است بدانید تنها در سال ۲۰۰۶ در هند، ۵ هزار و ۸۵۷ دانش‌آموز به دلیل استرس امتحان خودکشی کردند.
این تعداد در سال ۲۰۱۰ به ۷ هزار و ۳۷۹ نفر افزایش پیدا کرد. مطالعاتی که در مورد دانش‌آموزان هندی انجام شده، نشان می‌دهد حدود دو سوم (۶۶ درصد) آنها از سمت والدین خود برای عملکرد تحصیلی بهتر، تحت فشار هستند.
این تنها آمار موجود در کشور هند بود و باقی کشورهای آسیایی مانند چین، کره و روسیه نیز با رقابت و فشار تحصیلی بالایی روبه‌رو هستند که برای بسیاری از آنها غیرقابل تحمل است. کشورهای غربی نیز با آمار بالایی روبرو است. ۶۱ درصد از دانش‌آموزان ۱۳ تا ۱۷ ساله آمریکایی برای دستیابی به نمره‌های بالا درگیر استرس تحصیلی هستند.
در این میان، متاسفانه مطالعه دقیقی در مورد کودکان ایرانی انجام نشده اما تجربه صحبت با همکاران آموزشی و حضور در مدارس، این موضوع را کم و بیش تأیید می‌کند که استرس تحصیلی در میان کودکان ایرانی نیز درصد قابل توجهی دارد.
این موضوع به ویژه در مدارسی بیشتر قابل مشاهده است که تأکید زیادی برای آماده شدن کودکان از همان سن پایین برای رتبه‌های برتر کنکور دارند. چنین فشاری می‌تواند منجر به استرس تحصیلی زیادی شود.
البته مهم است که توجه داشته باشیم که همه استرس‌ها مضر نیستند. نوع درست استرس می‌تواند ذهن و واکنش افراد را تقویت کند. با این حال، اگر استرس برای مدت طولانی وجود داشته باشد، می‌تواند به یک خطر غیرقابل انکار برای بدن تبدیل شود.
در این مقاله ابتدا علائم و نشانه‌های استرس تحصیلی را بررسی می‌کنیم و سپس راهکارهایی برای کمک به فرزندان ارائه می‌کنیم که می‌تواند برای مقابله با استرس تحصیلی موثر باشد.
علائم و نشانه‌های استرس تحصیلی
به طور کلی نشانه‌های استرس تحصیلی را می‌توانیم به چهار دسته علائم جسمی، عاطفی، شناختی و رفتاری تقسیم‌بندی کنیم. در ادامه هر چهار مورد را بررسی می‌کنیم.
توجه داشته باشید کودکی که دارای استرس تحصیلی است، ممکن است تنها چند مورد از این نشانه‌ها را داشته باشد و نیازی به داشتن تمام نشانه‌ها با هم نیست.
- علائم جسمی
علائم جسمی می‌توانند نشانه استرس و اضطراب باشند. اما قبل از هر چیزی لازم است از این موضوع اطمینان حاصل کنید که این علائم به دلیل مشکلات جسمی نیستند. به همین جهت، در صورتی که این نشانه‌ها را در کودک خود می‌بینید ابتدا لازم است با پزشک کودک مشورت کنید.
توجه داشته باشید این نشانه‌ها تنها در صورتی که نشانه‌ای از بیماری‌های جسمی دیگری نباشند، می‌توانند از علائم استرس تحصیلی به حساب بیایند.
- حرکات نامنظم روده
اگر کودک یا نوجوان شما چند روز است که به توالت نرفته یا برعکس بیش از حالت عادی به توالت می‌رود، می‌تواند نشانه‌ای از استرس تحصیلی باشد.
- پریودهای نامنظم یا از دست رفته (در دختران جوان)
در اوایل بلوغ، بسیاری از دختران نوجوان ممکن است با پریود نامنظم مواجه شوند. این مشکل ممکن است به دلیل عدم تکامل کامل محور مغز-تخمدان باشد که با تنظیم هورمون‌ها در طی دو سه سال، سیکل قاعدگی طبیعی و منظم می‌شود. با این حال، نامنظمی پریود ممکن است علت‌های مهمتری نیز داشته باشد که نیاز به بررسی توسط متخصص زنان دارند. یکی از این علت‌ها می‌تواند استرس و به طور مشخص استرس تحصیلی باشد.
- افزایش استعداد ابتلا به بیماری
روند بیمار شدن کودکتان را به یاد داشته باشید. اگر تعداد این موارد به تازگی بیشتر شده باشد، می‌تواند یکی از نشانه‌های استرس تحصیلی باشد.
- سردردهای مکرر
- تغییرات ناگهانی وزن (افزایش یا کاهش سریع)
- علائم عاطفی
- بی‌حوصلگی و بی‌تابی
- غم و ناراحتی مداومی که بیش از چهار هفته ادامه دارد
در این مورد لازم است حواستان به زمینه‌های عاطفی و روانی کودک نیز باشد. به عنوان مثال اگر شما تازه به خانه جدیدی آمده باشید و کودک شما مجبور شده باشد با دوستان قدیمی‌اش خداحافظی کند، طبیعی است که ناراحت باشد.
غم و ناراحتی تنها زمانی می‌تواند نشانه استرس تحصیلی باشد که دلیل مشخص و قابل اتکایی نداشته باشد.
- علاقه نداشتن به فعالیت‌هایی که قبلاً از آنها لذت می‌برده است
اگر کودک شما تا پیش از این عاشق این بود که با شما به پارک بیاید یا با هم کتاب بخوانید اما حالا حوصله این کارها را ندارد، می‌تواند نشانه‌ای از استرس تحصیلی باشد.
البته که این مسئله لزوما به معنای این نیست که کودک به استرس تحصیلی دچار شده است. بسیاری از ما در دوران رشد و بلوغ علایق جدیدی به دست می‌آوریم و عادت‌های دوران کودکی را کنار می‌گذاریم.
- زودرنج شدن
- علائم شناختی
- مشکلات تمرکز
بسیاری از کودکانی که درگیر استرس تحصیلی شده‌اند، با مشکل تمرکز مواجه می‌شوند. ممکن است کودک شما خودش شناختی از وضعیت خودش نداشته باشد اما با دقیق‌شدن در رفتارش متوجه می‌شوید خیلی راحت حواسش پرت می‌شود.
- فراموشی (گم کردن وسایل شخصی)
کودکانی که استرس تحصیلی دارند، خیلی بیشتر از بقیه هم سن و سالان خود، وسایل‌شان را گم می‌کنند. اگر کودک شما همیشه پاک‌کن یا مدادش را گم می‌کند و نمی‌داند چه بلایی سر این وسایل آمده است، احتمال دارد که با مساله استرس تحصیلی روبرو باشد.
- اضطراب و نگرانی
- تصمیم‌گیری اشتباه
گاهی می‌بینیم که کودک ما بین چند حالت به ظاهر ساده، بدترین گزینه را انتخاب می‌کند.
به عنوان مثال ماجرایی از کودکی را که استرس تحصیلی داشت بررسی کنیم: این کودک دبستانی در خانه روی میز تحریرش رفته بود و برای اینکه بتواند از میز پایین بیاید چند گزینه داشت.
او باید بین کمک خواستن از والدین و پایین پریدن یکی را انتخاب می‌کرد و در نهایت گزینه دشوارتر را پیش گرفت و به پای خود آسیب رساند. هر چند مثال‌هایی از این دست می‌تواند شکل‌های مختلفی از اضطراب و استرس را نشان دهد اما کودکانی که در شرایط مشابه، از انتخاب گزینه‌های عقلانی‌تر سر باز می‌زنند، می‌توانند نشانه‌هایی از استرس را در خود داشته باشند.
- افکار منفی
کودکان ممکن است به خاطر درگیر شدن با استرس تحصیلی در مورد موضوعات مختلف، افکار منفی زیادی داشته باشند.
به عنوان مثال نگران این باشند که در راه رفتن به خانه خاله امکان دارد تصادف کنیم و همه بمیریم. یا امکان دارد شب که بخوابند دیگر بیدار نشوند.
- علائم رفتاری
- تغییر در عادات غذایی
- تغییر در عادات خواب
- فرار از مدرسه
- تمایل به انزوای اجتماعی
- نمایش ناخن جویدن و سایر عادات وسواسی
چگونه به فرزند خود کمک کنیم با استرس تحصیلی مقابله کند؟
توجه کنید که اولین قدم برای حل هر مشکلی، شناسایی صحیح و دقیق آن است. برای همین هم لازم است که توجه دقیقی به رفتار کودکتان داشته باشید و گوش به زنگ هر گونه علائم یا نشانه‌هایی باشید که در بخش قبلی بیان کردیم.
در صورتی که متوجه وجود این نشانه‌ها شدید، می‌توانید از راهکارهای کاربردی زیر برای مواجهه با استرس تحصیلی کودکتان استفاده کنید:
- با کودکتان در مورد نگرانی‌ها و ناراحتی‌هایش صحبت کنید
اگر فکر می‌کنید کودکتان استرس تحصیلی دارد یا در مدرسه با تجربه‌های بدی دست و پنجه نرم می‌کند، با او صحبت کنید. صحبت با کودکان می‌تواند به شکل قابل توجهی از استرس تحصیلی کودکان کم کند.
این موضوع به ویژه برای بچه‌های بزرگتر تأثیرگذار است؛ در دورانی که بچه‌ها نمی‌خواهند به آنها گفته شود چه کاری انجام دهند و چه کاری انجام ندهند. در چنین شرایطی، می‌توانید به آنها کمک کنید خود راه‌حلی برای مشکلاتشان پیدا کنند.
- فقط صحبت کردن کافی نیست؛ ارتباط سازنده برقرار کنید
تلاش برای صحبت کردن با کودکان شروع خوبی است اما کافی نیست. گاهی امکان دارد این گفت‌وگوها تبدیل به ارتباطی یک طرفه شود که در آن فقط والدین نکته‌ها و نگرانی‌های خودشان را بگویند.
اما برای برقراری ارتباط مفید و سازنده با کودکتان، لازم است ابتدا با دقت به حرف‌های او گوش کنید و زمانی که حرف‌های کودکتان تمام شد، صحبت کنید.
به عنوان مثال، به جای استفاده از سوال‌هایی مثل «چرا این چند وقته اینقدر عصبانی هستی؟» که باعث می‌شود کودک به خاطر رفتارش مورد سرزنش و قضاوت منفی قرار بگیرد، می‌توانید از چنین جمله‌هایی استفاده کنید: «می‌خواستم ببینم چیزی در مورد مدرسه اذیتت می‌کنه؟ دوست داری در موردش حرف بزنی؟»
- به شکل مستقیم به مسائل کودکتان بپردازید
اگر فرزندتان احساس می‌کند که بیش از حد به او فشار آورده‌اید یا از او انتظار زیادی دارید، حالت تدافعی نگیرید و در مورد شرایط صحبت کنید.
از او در مورد اهدافی بپرسید که مدرسه برای او در نظر گرفته است و در مورد چیزهایی صحبت کنید که مدرسه از او انتظار دارد. به او در رسیدن به این اهداف کمک کنید. چنین گفت‌وگویی باعث می‌شود کودکتان احساس قدرت و استقلال کند.
- با برنامه‌ریزی دقیق، به کودکتان آرامش بدهید
لوری لایت، نویسنده کتاب «کودکان بدون استرس» می‌گوید: «کودکی که عجله دارد، هیچ وقت کودک آرام و بدون استرسی نیست»
عجله داشتن باعث می‌شود استرس کودک شما بیشتر شود. حالا تصور کنید که کودک شما استرس تحصیلی دارد و برای رفتن به مدرسه هم دیرش شده است. این دیر شدن و عجله کردن باعث می‌شود که استرس او بیشتر و بیشتر شود.
برای همین خیلی مهم است تلاش کنید روز او از همان شروعش به خوبی برنامه‌ریزی شده باشد و هیچ هرج‌و‌مرجی در برنامه‌اش وجود نداشته باشد.
به عنوان مثال اگر قرار است که سرویس مدرسه سر ساعت ۷ دنبال او بیاید؛ با همکاری کودکتان، یک برنامه مشخص درست کنید که در آن گفته شده باشد چه ساعتی:
- از خواب بلند شود
- دست و صورتش را بشوید و مسواک بزند
- صبحانه بخورد
- وسایل کیفش را چک کند و لباس بپوشد
- از در خانه بیرون بروید
- از پر کردن تمام اوقات کودکان اجتناب کنید
این روزها بسیاری از والدین، فرزندان خود را آنقدر درگیر کلاس‌های آموزشی و سرگرمی می‌کنند که آنها به سختی وقت کافی برای فکر کردن یا حتی گذراندن وقتی برای دورهمی با خانواده پیدا می‌کنند.
باید درک کنید که کودکان برای داشتن ذهن و بدن سالم به زمان فراغت بدون برنامه‌ریزی هم نیاز دارند. یعنی همانقدر که شروع روزشان باید با برنامه باشد، لازم است که در آخر روز زمانی بدون برنامه و برای خودشان داشته باشند.
اهمیت دستاوردهای غیر‌تحصیلی را دست کم نگیرید. بچه‌ها، در هر سنی که باشند، هر روز به زمان بازی، استراحت و زمانی برای بودن با خانواده نیاز دارند.
- استفاده از صفحه‌های نمایش را کم کنید
زمانی را که فرزندتان جلوی انواع صفحه نمایش می‌گذراند، محدود کنید (صفحه نمایش از هر نوعی مانند تلویزیون، گوشی، تبلت، لپ‌تاپ و مواردی از این دست).
البته قسمت سخت ماجرا این است: تنها در صورتی می‌توان این کار را با موفقیت انجام داد که خودتان هم به‌عنوان یک الگو عمل کنید و زمانی را به دور از تلفن همراه و به فرزندان خود اختصاص دهید.
اگر کودکتان ببیند که شما در طول روز زمانی را به مطالعه مشغول هستید یا فعالیت‌های ورزشی می‌کنید، به عنوان الگویی مناسب دیده می‌شوید و رفته رفته رفتار شما را تکرار می‌کند.
چندین بار در هفته برای وقت‌های خانوادگی جذاب و دلنشین برنامه‌ریزی کنید تا تجربه عشق، پذیرش و حمایت بی‌قید و شرط را به بچه‌ها بدهید. با هم غذا بخورید، پیاده‌روی کنید، از داستان‌های‌تان در طول هفته بگویید و در مورد ماجراها و رسم و رسوم خانوادگی صحبت کنید.
- الگو باشید
جدا از مورد بالا در مورد الگو بودن برای استفاده از انواع صفحه‌های نمایش، تمام رفتارهای شما زیر ذره‌بین کودکتان است.
یکی از سختی‌های پدر و مادر بودن همین است که شما همیشه الگو هستید؛ چه دوست داشته باشید و چه دوست نداشته باشید.
اگر کودکتان ببیند که شما همیشه در خانه در مورد کارتان استرس دارید، به احتمال زیاد او هم در مورد کارهای مدرسه استرس خواهد داشت.
برای همین لازم است حواستان به میزان استرس خودتان هم باشد؛ برای رفع استرس و اضطراب خودتان می‌توانید مراقبه کنید، آشپزی کنید، نقاشی کنید، بخوانید یا فعالیت‌هایی را دنبال کنید که استرس شما را کاهش می‌دهد.
به یاد داشته باشید که شما بهترین الگو برای فرزندتان هستید. این جمله آنقدر تکرار شده که تبدیل به یکی از کلیشه‌های آموزشی شده است. اما از میزان تأثیرگذاری آن چیزی کم نمی‌کند.
تا زمانی که شما استرس داشته باشید، نمی‌توانید استرس فرزندتان را کنترل کنید. البته که خود این موضوع هم یکی از صدها دلیل دیگری است که می‌تواند به شما و کودکتان استرس بدهد.
- جلوی کودک از مدرسه و شیوه آموزشی انتقاد نکنید
اگر احساس می‌کنید میزان تکالیف یا شیوه آموزشی مشکل دارد یا بیشتر از توان کودکان این گروه سنی است، این موضوع را با مدرسه در میان بگذارید اما خیلی مهم است که جلوی کودکتان از مدرسه، معلم‌های فرزندتان و میزان تکالیفش انتقادی نکنید.
کودک شما احساسات منفی خودش را دارد و همین احساسات موجب استرس تحصیلی شده است؛ شنیدن چنین جمله‌هایی احساسات منفی کودکتان را بیشتر و بزرگتر می‌کند و در نتیجه استرس تحصیلی نیز افزایش پیدا می‌کند.
اگر با متد آموزشی و نوع انتقال مفاهیم به کودک خود در مدرسه انتقادی دارید، بهتر است آن را با مدیران آموزشی و مسئولان مدارس مطرح کنید.
- واژه‌های انتخابی شما می‌توانند میزان استرس تحصیلی را تغییر دهند
هنگامی که با فرزندتان در مورد نمره‌های کلاسی حرف می‌زنید، به جای نفر اول و آخر کلاس و نمره گرفتن، تمرکز خود را بیشتر روی یادگیری و پیشرفت قرار دهید.
به عنوان مثال به جای اینکه بپرسید: «چه نمره‌ای گرفتی؟»، بپرسید: «فکر می‌کنی بهترین کار رو انجام دادی؟ در موردش چه حسی داری؟»
به کودکان خود توضیح دهید که راه‌های مختلفی برای موفقیت وجود دارد. در مورد مسیر خودتان در زندگی، روزهای سختی که داشته‌اید و حتی شکست‌های خودتان با کودکان و نوجوانان‌تان صحبت کنید.
- با مدرسه ارتباط برقرار کنید
در صورت لزوم، با معلم یا مدیر مدرسه فرزندتان ارتباط برقرار کنید تا وضعیت او را در مدرسه پیگیری کنید.
- زمان بیشتری برای خواب کودکتان در نظر بگیرید
کودکانی که به اندازه کافی می‌خوابند احتمالاً کمتر تحریک‌پذیر هستند و بهتر می‌توانند استرس مدرسه را کنترل کنند.
- با کودک خود تمرین آرامش کنید
تنفس عمیق، آرام‌سازی پیشرونده عضلانی (PMR) و مثبت‌اندیشی راه‌های اثبات شده‌ای برای کاهش استرس هستند که برای کودکان نیز موثر است.
تنفس عمیق به خودی خود می‌تواند از میزان استرس کم کند. آرام‌سازی پیشرونده عضلانی (PMR) نیز تکنیکی کاربردی است که در طی چند گام به شل کردن عضلات کمک می‌کند. به زودی در این مورد یک مقاله کامل منتشر می‌کنیم.
مثبت‌اندیشی نیز می‌تواند به کاهش استرس تحصیلی کودکتان کمک کند. مثبت‌اندیشی یعنی اینکه باور داشته باشیم هیچ مانعی جلوی ما را نمی‌گیرد و شادی، سلامتی و موفقیت در انتظار ما است.
بین فعالیت‌های کودکتان فاصله و زمانی برای تجدید قوا بگذارید. با گوش دادن به موسیقی، مطالعه برای لذت بردن و گذراندن وقت با دوستان، کودکان و نوجوانان را تشویق کنید تا آرام شوند.
کودکان به زمان نیاز دارند تا فکر کنند و رؤیاپردازی کنند، جهان را کشف کنند، علایق‌شان را توسعه دهند، دوست پیدا کنند و هویت خودشان را شکل بدهند.
- به تفاوت‌های فردی فرزندتان توجه داشته باشید
توجه داشته باشید که کودکان به روش‌های مختلف یاد می‌گیرند و هر کدام وظایف و تکالیفی که به آنها محول شده را به روش‌های متفاوتی انجام می‌دهند؛ بعضی از دانش‌آموزان تکالیف‌شان را پشت سر هم به پایان می‌رسانند، در حالی که بعضی نیاز به استراحت‌های کوتاه دارند.
- از متخصصان کمک بگیرید
اگر احساس می‌کنید که فرزندتان به کمک بیشتر از یک مشاور یا مربی ویژه نیاز دارد، لطفاً دریغ نکنید. با کمک مشاوران و متخصصان می‌توانید راه‌هایی پیدا کنید که از طریق آنها به فرزندتان کمک کنید با استرس تحصیلی خودش مقابله کند.
با این حال ممکن است برای بسیاری از خانواده‌ها این سوال پیش بیاید که چه زمانی راهکارهای خانگی و گفت‌وگوها در خانه به اندازه کافی سازنده نیست و نیاز است به مشاور مراجعه کرد.
چه زمانی باید از متخصص و مشاور کمک گرفت؟
پیشنهاد ما این است هنگامی که متوجه علائم زیر در کودک خود شدید، از متخصص کمک بگیرید:
- خودداری از برقراری ارتباط با وجود تلاش‌های زیاد شما
- بدتر شدن مداوم سلامت جسمانی کودکتان
- کناره‌گیری کودکتان از خانواده و دوستان
- شکایت‌های زیاد از سردردهای بی دلیل، معده درد و حالت تهوع
- افکار خودکشی یا آسیب زدن به خود
سخن پایانی
استرس یکی از واقعیت‌های زندگی است و نمی‌توان کاری کرد که هیچ وقت استرس وجود نداشته باشد. اما ما به عنوان پدر و مادر می‌توانیم به فرزندان خود یاد بدهیم که چگونه استرس‌شان را به خوبی مدیریت کنند.
بهترین روش این است که آموزش مدیریت استرس و به ویژه استرس تحصیلی را با مثال‌های کاربردی به کودکان‌مان آموزش بدهیم. همچنین وقت‌گذاشتن فعالانه با کودک‌مان به شکل بازی‌های مختلف، می‌تواند روش مناسب دیگری برای آموزش مدیریت استرس باشد.
شب‌های بازی‌های رومیزی خانوادگی، پیک‌نیک در طبیعت و چادر زدن، فعالیت‌های گروهی خلاقانه، هدیه دادن وسایل نقاشی، یا حتی جست‌وجو در حیاط خلوت یا پارک کنار خانه، چند راه برای گذراندن اوقات فراغتی عالی با فرزندانمان هستند.
یادمان باشد اگر استرس تحصیلی فرزندمان برای مدتی طولانی ادامه‌دار شد، بهتر است با یک مشاور یا متخصص روانشناس مشورت کنیم.
منابع
۱۰ Ways To Help Your Child Cope With Academic Stress
۱۰ ways to help your child handle school stress
School Stress: 10 Ways Parents Can Help Kids Manage Stress
سایر مقالات افرادخت
